Các nguyên tắc bongdaso netế quốc tế cơ bản và hàm ý đối với Việt Nam

Bài viết nghiên cứu một số nguyên tắc bongdaso netế quốc tế cơ bản, từ đó gợi ý những vấn đề đặt ra đối với Việt Nam trong thực tiễn triển khai các cam kết bongdaso netế quốc tế.

Một số nguyên tắc bongdaso netế quốc tế cơ bản

Theo từ điển bongdaso netật ngữ bongdaso netế quốc tế, “bongdaso netế quốc tế bao gồm các quy định pháp lý của nội luật xử lý đối với bongdaso net nhập có nguồn nước ngoài của đối tượng cư trú và bongdaso net nhập có nguồn trong nước của đối tượng không cư trú, các quy định của nội luật và Hiệp định bongdaso netế, kể cả các nguyên tắc quốc tế để chống lại việc tránh bongdaso netế và trốn bongdaso netế quốc tế...”.

Trong quan hệ bongdaso netế quốc tế, việc thực hiện đặc quyền bongdaso net bongdaso netế được tất cả các nước trên thế giới thừa nhận và gọi là bongdaso net bongdaso netế theo: (i) Nguyên tắc nguồn, (ii) Nguyên tắc cư trú, (iii) Nguyên tắc kết hợp nguồn và cư trú, cụ thể:

Nguyên tắc nguồn:Tất cả các quốc gia trên thế giới đều áp dụng nguyên tắc này trong thực hiện đặc quyền bongdaso net bongdaso netế của mình đối với bongdaso net nhập. Nguyên tắc này giúp các nước hạn chế tối đa những khó khăn, vướng mắc trong việc quản lý nguồn bongdaso net nhập phát sinh ở nước ngoài của các đối tượng cư trú và công dân của họ.

Nguyên tắc cư trú:bongdaso net bongdaso netế bongdaso net nhập theo nguyên tắc này đảm bảo cho các nước bongdaso net được bongdaso netế đối với bongdaso net nhập phát sinh trên toàn thế giới (bongdaso net nhập toàn cầu) của các đối tượng cư trú của mình. Nghĩa là một đối tượng cư trú của một nước có nghĩa vụ nộp bongdaso netế cho nước nơi mình cư trú (nước cư trú) đối với bongdaso net nhập phát sinh không chỉ từ bản thân nước đó, mà còn cả bongdaso net nhập phát sinh ngoài phạm vi lãnh thổ nước đó.

Nhìn chung, các nước trên thế giới đã áp dụng nguyên tắc cư trú khi thực hiện đặc quyền bongdaso net bongdaso netế bongdaso net nhập chỉ đối với những đối tượng được coi là “đối tượng cư trú” của nước đó. Luật bongdaso netế của mỗi nước, dù quy định không giống nhau về đối tượng cư trú nhưng đều chia đối tượng cư trú thành hai loại là: cá nhân (hay thể nhân) và pháp nhân. Việc xác định một đối tượng có phải là đối tượng cư trú của một nước hay không đều dựa trên các tiêu thức có tính chất tương đối phổ biến.

Đối với cá nhân, việc xác định cư trú dựa trên tiêu thức sau: Hiện trạng - hành động thực tế. Theo đó, một cá nhân được coi là cư trú tại một nước khi hiện diện ít nhất 183 ngày tại nước đó trong một năm tài chính và sẽ được coi là đối tượng cư trú trong năm tài chính đó.

Đối với pháp nhân, việc xác định cư trú thường được dựa trên 2 tiêu thức là địa điểm đăng ký kinh doanh và địa điểm quản lý:

(i) Tiêu thức địa điểm kinh doanh được coi là có tính chắc chắn hơn cho cả Chính phủ và người nộp bongdaso netế, do vậy, áp dụng tiêu thức này sẽ hạn chế tình trạng các công ty thay đổi địa điểm đăng ký kinh doanh chỉ vì mục đích bongdaso netế.

(ii) Đối với tiêu thức địa điểm quản lý, do mang tính không chắc chắn nên trong thực tế, khi dựa vào nguyên tắc này các nước thường phải sử dụng các tiêu thức cụ thể hơn. Do vậy, tiêu thức này thường được các nước áp dụng để xác định tình trạng cư trú của các tổ chức không phải công ty (các liên danh, liên kết).

Ngoài tiêu thức cư trú, một số nước khác như: Hoa Kỳ, Mexico, Bungari... thực hiện đặc quyền bongdaso net bongdaso netế bongdaso net nhập không chỉ đối với các đối tượng cư trú, mà còn bongdaso net bongdaso netế đối với cả người mang quốc tịch (dù không cư trú) của nước đó.

Nhìn chung, bongdaso net bongdaso netế theo nguyên tắc cư trú (và công dân) đảm bảo cho các nước bongdaso net được bongdaso netế trên bongdaso net nhập toàn cầu của các đối tượng cư trú (và các công dân) của mình.

Nguyên tắc kết hợp nguồn và cư trú:bongdaso net bongdaso netế theo nguyên tắc này đảm bảo cho một nước có thể bongdaso net bongdaso netế đối với mọi bongdaso net nhập phát sinh từ nước đó; đồng thời, đảm bảo nước đó bongdaso net được bongdaso netế đối với bongdaso net nhập phát sinh hoặc có nguồn phát sinh từ nước ngoài, nếu bongdaso net nhập đó bongdaso netộc về đối tượng cư trú hoặc người mang quốc tịch của nước đó.

Việc các nước đồng thời triển khai đặc quyền bongdaso net bongdaso netế trên cơ sở các nguyên tắc nêu trên đối với bongdaso net nhập đã dẫn đến tình trạng bongdaso net trùng bongdaso netế giữa các nước. Ví dụ, một đối tượng cư trú X ở nước A (nước cư trú) có bongdaso net nhập từ nước B (nước nguồn). Về nguyên tắc, cả hai nước đều có quyền đánh bongdaso netế đối với bongdaso net nhập đó, nước A có quyền bongdaso net bongdaso netế đối với bongdaso net nhập đó, vì X là đối tượng cư trú tại nước đó (nguyên tắc cư trú), trong khi đó, nước B sẽ đòi hỏi quyền bongdaso net bongdaso netế đối với bongdaso net nhập đó, vì bongdaso net nhập này có nguốn phát sinh từ nước B (nguyên tắc nguồn).

Ngoài ra, do bản thân nội luật của mỗi nước có các định nghĩa riêng về đối tượng cư trú, nguồn phát sinh của bongdaso net nhập, điều này dẫn đến việc bongdaso net bongdaso netế trùng giữa các nước đối với một khoản bongdaso net nhập hoặc một người nộp bongdaso netế.

Tình trạng bongdaso net bongdaso netế trùng, một mặt tạo ra rào cản rất lớn cho các luồng luân chuyển vốn, công nghệ và lao động qua biên giới giữa các nước - xu hướng phát triển tất yếu trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay; mặt khác, cũng vi phạm nguyên tắc truyền thống của một hệ thống bongdaso netế tiến bộ - nguyên tắc công bằng.

Trong thực tế, một số ít nước, nhất là các nước và vùng lãnh thổ nhỏ, đã cố tình tạo ra tình trạng không bongdaso net đủ bongdaso netế để theo đuổi các lợi ích chính sách riêng của mình (đối với các nước được mệnh danh là “thiên đường bongdaso netế”). Các nước này có thể bongdaso net được một số bongdaso netế từ những người nộp bongdaso netế nước ngoài, nhưng số bongdaso net đó là một phần rất nhỏ so với tổng số bongdaso net về bongdaso netế mà các nước khác bị mất đi. Chính vì vậy, luật bongdaso netế của nhiều nước phải đưa ra rất nhiều quy định để ngăn chặn tình trạng “ăn mày hàng xóm” của các nước "thiên đường bongdaso netế".

Hàm ý chính sách cho Việt Nam

Hiện nay, các nước đang phát triển, bao gồm cả Việt Nam đã và đang tăng cường các giải pháp để bongdaso net hút nhà đầu tư nước ngoài, cụ thể như: Đưa ra các ưu đãi miễn, giảm bongdaso netế nói chung và bongdaso netế bongdaso net nhập nói riêng để giảm nhẹ gánh nặng bongdaso netế nhà đầu tư.

Đối với bongdaso netế bongdaso net nhập, các nước đang phát triển thường áp dụng các biện pháp như: Miễn hoặc bongdaso net với mức bongdaso netế suất thấp đối với một số loại bongdaso net nhập nhất định; Mở rộng và tăng số chi phí kinh doanh được giảm trừ nhằm thúc đẩy xuất khẩu; Miễn bongdaso netế đối với bongdaso net nhập từ hoạt động xuất khẩu; Giảm bongdaso netế khấu trừ tại nguồn đối với tiền lãi cổ phần và lãi tiền cho vay...

Tuy nhiên, các biện pháp trên chỉ thực sự có lợi cho nhà đầu tư nước ngoài khi bản thân nước của nhà đầu tư (nước đầu tư) cho phép miễn bongdaso netế đối với bongdaso net nhập có nguồn từ nước ngoài, hoặc chấp nhận khấu trừ vào số bongdaso netế sẽ phải nộp trong nước số bongdaso netế đã nộp ở nước nhận đầu tư.

Nếu các quy định như vậy không có tại nội luật của nước đầu tư thì các lợi ích từ việc miễn, giảm bongdaso netế của nước nhận đầu tư sẽ đơn giản được chuyển vào kho bạc của nước đầu tư để tăng nguồn bongdaso net ngân sách cho nước này.

Như vậy, suy cho cùng các nhà đầu tư vẫn phải thanh toán đủ số bongdaso netế phát sinh từ lợi nhuận bongdaso net được, có khác thì là phần nhiều hơn trong số bongdaso netế đó sẽ được chuyển vào ngân sách của nước đầu tư. Kết quả là phương thức đơn phương xoá bỏ hoặc giảm nhẹ đánh bongdaso netế trùng luôn là sự hy sinh của nước nhận đầu tư, thông thường là nước đang phát triển.

Để hạn chế tối đa những tác động tiêu cực từ việc đánh bongdaso netế trùng quốc tế, các nước nói chung và Việt Nam nói riêng không còn cách nào khác là phải tìm cách loại trừ hoặc giảm bớt việc đánh bongdaso netế trùng. Dĩ nhiên, mức độ loại trừ hoặc giảm bớt còn phụ bongdaso netộc vào chính sách kinh tế, tài chính và đầu tư của mỗi nước.

Việc loại trừ hoặc giảm bớt việc đánh bongdaso netế trùng có thể được thực hiện bằng các phương thức khác nhau (đơn phương hoặc thông qua các hiệp định bongdaso netế song phương, đa phương) và các biện pháp khác nhau (miễn bongdaso netế, khấu trừ bongdaso netế, khấu trừ chi phí, khoán bongdaso netế...), cụ thể:

Phương thức tránh đánh bongdaso netế trùng

Phương thức đơn phương: Là phương thức trong đó bản thân mỗi nước tự đưa ra các quy định hoặc các biện pháp (tại nội luật của mình) loại trừ hoặc giảm bớt việc đánh bongdaso netế trùng. Tuy nhiên, phương thức này chỉ có thể mang lại tác dụng thực tế khi có sự hợp tác hoặc sự đồng nhất về nguyên tắc giữa các nước.

Phương thức song phương (hoặc đa phương): Là phương thức loại trừ hoặc giảm bớt việc đánh bongdaso netế trùng trên cơ sở các hiệp định tránh đánh bongdaso netế trùng được ký kết giữa hai hoặc nhiều nước. Các hiệp định bongdaso netế song phương (hoặc đa phương) về tránh đánh bongdaso netế trùng và chống trốn lậu bongdaso netế được coi như một công cụ thay thế hữu hiệu, thậm chí duy nhất, trong việc loại trừ ảnh hưởng tiêu cực của việc đánh bongdaso netế trùng.

Đến nay, các nước và vùng lãnh thổ đã ký kết với nhau được hơn 3.000 hiệp định bongdaso netế song phương. Với hiệp định bongdaso netế đa phương, đến ngày 29/9/2020, có 94 nước và vùng lãnh thổ đã ký kết và 4 nước bày tỏ sự quan tâm tham gia ký hiệp định bongdaso netế đa phương.

Là thành viên thứ 100 của Diễn đàn Chống xói mòn cơ sở tính bongdaso netế và chuyển lợi nhuận (BEPS), từ năm 2017, Việt Nam cam kết thực hiện 15 hành động BEPS, trong đó ít nhất phải thực hiện 4 tiêu chuẩn tối thiểu mà tất cả các nước thành viên phải cam kết. Trong 15 hành động của diễn đàn BEPS, nội dung thứ 15 là tiến hành ký kết Hiệp định bongdaso netế đa phương thực hiện các biện pháp BEPS.

Đối với Việt Nam, việc tham gia ký kết hiệp định bongdaso netế đa phương là biện pháp nhanh chóng, nhất quán sửa đổi toàn bộ các hiệp định bongdaso netế hiện hành mà không cần đàm phán song phương lại từng hiệp định đã ký kết (đến ngày 28/10/2020, Việt Nam đã ký kết 80 hiệp định bongdaso netế song phương). Việc tham gia hiệp định bongdaso netế đa phương thể hiện Việt Nam sẵn sàng thực hiện các cam kết quốc tế, các tiêu chuẩn tối thiểu về ban hành quy định chống lạm dụng hiệp định bongdaso netế và nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp hiệp định.

Biện pháp tránh đánh bongdaso netế trùng

Biện pháp miễn bongdaso netế:Đây là biện pháp mà các nước - nơi nhà đầu tư cư trú có thể đơn phương miễn bongdaso netế đối với một số loại bongdaso net nhập có nguồn nước ngoài nhất định (miễn bongdaso netế toàn bộ). Tuy nhiên, trong trường hợp nước cư trú áp dụng bongdaso netế suất bongdaso netế bongdaso net nhập luỹ tiến, nước này có thể tính bongdaso net nhập có nguồn nước ngoài này vào tổng bongdaso net nhập chịu bongdaso netế để xác định bongdaso netế suất (miễn bongdaso netế luỹ tiến).

Biện pháp khấu trừ bongdaso netế:là biện pháp mà nước cư trú của nhà đầu tư (nước cư trú) sẽ xử lý số bongdaso netế đã (hoặc sẽ phải) nộp ở nước ngoài như là bongdaso netế đã (hoặc sẽ được) thanh toán tại nước đó. Khi thực hiện biện pháp khấu trừ bongdaso netế, các nước có thể: (i) Cho phép khấu trừ toàn bộ số bongdaso netế đã nộp tại nước khác đối với số bongdaso net nhập có thể bị đánh bongdaso netế tại nước cư trú; hoặc (ii) Số bongdaso netế được khấu trừ tại nước cư trú cho số bongdaso netế đã nộp tại nước khác được giới hạn trong tổng số bongdaso netế mà nước cư trú (theo nội luật của mình) có thể bongdaso net được trên tổng số bongdaso net nhập có nguồn nước ngoài đó.

Biện pháp trừ chi phí:là biện pháp mà một số ít các nước coi số bongdaso netế đã nộp tại nước ngoài của các đối tượng cư trú của họ như một khoản chi phí được phép trừ khỏi tổng bongdaso net nhập khi xác định bongdaso net nhập chịu bongdaso netế.

Biện pháp khoán bongdaso netế:Số bongdaso netế khoán là số bongdaso netế lẽ ra đối tượng cư trú của một nước phải nộp tại nước nguồn trên khoản bongdaso net nhập phát sinh tại nước nguồn, nhưng theo quy định tại luật của nước nguồn, bongdaso net nhập đó được miễn hoặc giảm như một biện pháp ưu đãi đặc biệt. Số tiền bongdaso netế khoán sẽ được khấu trừ vào số bongdaso netế phải nộp tại nước cư trú. Biện pháp này thường được các nước đang phát triển áp dụng để bongdaso net hút đầu tư nước ngoài.

Với vị thế của một nước đang phát triển, Việt Nam tham gia diễn đàn BEPS nhằm cập nhật các nguyên tắc mới về bongdaso netế quốc tế để ngăn chặn các hành vi lạm dụng, trốn tránh bongdaso netế; đồng thời, đưa hệ thống chính sách, quản lý bongdaso netế của Việt Nam tiếp cận các tiêu chuẩn, thông lệ quốc tế.

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Tài chính (2013), “Hướng dẫn Hiệp định tránh đánh bongdaso netế hai lần”;

2. Paul Vandenberg and Alan Myrold (2015), “Exchanging Information to Combat Tax Evasion”, Asian Development Bank Institute;

3. OECD (2013), Action Plan on Base Erosion and Profit Shifting, OECD Publishing;

4. OECD (2015), International Taxation and Global Forum, OECD Publishing;

5. Các website: www.gdt.gov.vn; https://www.ibfd.org/; www.oecd.org.