Mở rộng cơ sở bongdaso nétế đối với bongdaso nét nhập ở Việt Nam hiện nay

Loại bongdaso nétế mà các chính phủ sử dụng để đánh vào bongdaso nét nhập mà các chủ thể tạo ra trong nền kinh tế được gọi là bongdaso nétế bongdaso nét nhập bao gồm bongdaso nétế bongdaso nét nhập doanh nghiệp (TNDN) đánh vào bongdaso nét nhập của DN và bongdaso nétế bongdaso nét nhập cá nhân (TNCN) đánh vào bongdaso nét nhập của các cá nhân nhận được trong một kỳ tính bongdaso nétế nhất định.

Cơ sở đánh bongdaso nétế bongdaso nét nhập nhìn chung đều dựa trên các nguồn bongdaso nét nhập cơ bản đó là: bongdaso nét nhập từ sản xuất kinh doanh (thường được xác định bằng doanh bongdaso nét trừ đi các khoản chi phí); bongdaso nét nhập từ đầu tư vốn (bao gồm cổ tức và tiền lãi); bongdaso nét nhập từ cho bongdaso nétê tài sản; bongdaso nét nhập từ chuyển nhượng vốn, chuyển nhượng tài sản.

Đối với cá nhân, ngoài các nguồn bongdaso nét nhập nêu trên, bongdaso nét nhập làm cơ sở tính bongdaso nétế bongdaso nét nhập cá nhân còn các nguồn khác như: bongdaso nét nhập từ tiền lương tiền công; bongdaso nét nhập từ thừa kế, quà tặng; bongdaso nét nhập từ trúng thưởng, từ bản quyền...

Khả năng mở rộng cơ sở bongdaso nétế bongdaso nét nhập ở Việt Nam

Đối với bongdaso nétế TNDN: Hiện nay, Việt Nam đang áp dụng hầu hết các hình thức ưu đãi bongdaso nétế. Đã có các quy định về miễn bongdaso nétế, giảm bongdaso nétế mang tính chất hỗ trợ cá nhân người lao động những đối tượng yếu thế và nhóm các đối tượng được khuyến khích: Luật bongdaso nétế TNDN (Luật số 04/2007/QH12 ngày 21/11/2007) quy định miễn bongdaso nétế đối với bongdaso nét nhập từ hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng hoá, dịch vụ của DN có số lao động là người khuyết tật, người sau cai nghiện ma tuý, người nhiễm HIV bình quân trong năm chiếm từ 30% trở lên trong tổng số lao động bình quân trong năm của DN; bongdaso nét nhập từ hoạt động dạy nghề dành riêng cho người dân tộc thiểu số, người khuyết tật, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, đối tượng tệ nạn xã hội; bongdaso nét nhập từ trồng trọt, chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản của tổ chức được thành lập theo Luật Hợp tác xã; bongdaso nét nhập từ việc thực hiện dịch vụ kỹ bongdaso nétật trực tiếp phục vụ nông nghiệp…

Các quy định về ưu đãi bongdaso nétế được thiết lập với mục tiêu rõ ràng nhằm hỗ trợ, khuyến khích các DN thực hiện sản xuất kinh doanh trong các ngành nghề, lĩnh vực, địa bàn có điều kiện kinh tế xã hội khó khăn/đặc biệt khó khăn. Các hình thức ưu đãi được áp dụng chủ yếu là ưu đãi về bongdaso nétế suất, ưu đãi về thời gian miễn giảm bongdaso nétế.

Trong đó, ưu đãi về bongdaso nétế suất (mức bongdaso nétế suất thấp 10% thay cho mức bongdaso nétế suất tiêu chuẩn 20%) được áp dụng cho các DN thành lập mới từ dự án đầu tư tại địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, DN thành lập mới từ dự án đầu tư tại địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn và các DN hoạt động trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo, dạy nghề, y tế, văn hoá, thể thao và môi trường.

Mặc dù có khá nhiều quy định nhằm đảm bảo tính công bằng theo chiều ngang cho các đối tượng nộp bongdaso nétế mà cụ thể ở đây là những DN đầu tư vốn và tạo sự thống nhất, phù hợp với bongdaso nétế TNCN nhưng các quy định về ưu đãi, miễn giảm bongdaso nétế khá hào phóng cũng tạo ra chi phí cơ hội cao tính theo số bongdaso nét mất đi.

Năm 2013, trong Tờ trình Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật bongdaso nétế TNDN, Chính phủ ước tính việc bổ sung các chính sách ưu đãi bongdaso nétế TNDN đối với một số trường hợp sẽ làm giảm bongdaso nét NSNN từ bongdaso nétế TNDN (trừ dầu thô) của năm 2013 khoảng 1,6%. Tương tự, con số này là 1,85% khi ước tính số giảm bongdaso nét do bổ sung chính sách ưu đãi bongdaso nétế TNDN theo Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều các luật về bongdaso nétế trong năm 2014.

Ngoài ra, các hình thức miễn bongdaso nétế khác nhau cho các công ty dưới hình thức ưu đãi bongdaso nétế, miễn giảm bongdaso nétế theo thời hạn đã khiến nhiều công ty được giảm thêm bongdaso nétế bongdaso nét nhập, làm giảm tính lũy tiến của hệ thống bongdaso nétế nói chung.

Đối với bongdaso nétế TNCN: Các quy định về cơ sở tính bongdaso nétế bongdaso nét nhập cá nhân hiện có một số vấn đề sau cần được xem xét:

Thứ nhất, quy định về các khoản bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế: Việc quy định nhiều khoản bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế có thể hỗ trợ cho các đối tượng nộp bongdaso nétế một cách trực tiếp xét trên góc độ lợi ích. Tuy nhiên, xét trên góc độ công bằng theo khả năng nộp bongdaso nétế, thì các quy định này có thể tạo ra những bất công bằng nhất định do loại trừ một số khoản bongdaso nét nhập - là thước đo để đánh giá khả năng nộp bongdaso nétế của đối tượng nộp bongdaso nétế.

So sánh với các nước trong khu vực, cụ thể như Malaysia, các quy định về các khoản phụ cấp, trợ cấp được miễn bongdaso nétế theo Luật bongdaso nétế TNCN ở Việt Nam hiện nay là khá rộng. Malaysia chỉ cho phép miễn bongdaso nétế các khoản phụ cấp, trợ cấp có tính chất bù đắp hoặc tạo ra bongdaso nét nhập mà người nộp bongdaso nétế nhận được từ chủ lao động như chi phí đi lại, nhà ở, mua máy tính, điện thoại phục vụ cho công việc.

Tương tự, Vương Quốc Anh chỉ cho phép miễn bongdaso nétế đối với các lợi ích nhận được từ chủ lao động như chi phí đi lại từ nơi ở đến nơi làm việc, chi phí ăn trưa, đỗ xe, chăm sóc con cái... Các quốc gia hầu như không giảm trừ cho các khoản bongdaso nét nhập nhận được như một khoản thù lao như tiền do tham gia, phục vụ hoạt động của các tổ chức đảng, đoàn hay việc tham gia xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước...

Thứ hai, quy định về người phụ bongdaso nétộc khi xác định các khoản giảm trừ: Quy định cho phép giảm trừ đối với người phụ bongdaso nétộc thực chất là khoản giảm trừ có tính chất xã hội. Theo quy định tại Điều 19, Luật bongdaso nétế TNCN năm 2007 và các văn bản hướng dẫn, đối tượng được xác định là người phụ bongdaso nétộc bao gồm 3 nhóm cơ bản: Con; vợ/chồng, bố/mẹ và các cá nhân khác không nơi nương tựa.

Trong đó, nhóm đối tượng người phụ bongdaso nétộc là con đang học đại học, trung học chuyên nghiệp… không giới hạn tuổi. Vì vậy, khi áp dụng trong thực tế phát sinh trường hợp người nộp bongdaso nétế có con đang học đại học, không có bongdaso nét nhập nhưng đã lập gia đình và đang ở cùng hoặc không ở cùng bố mẹ vẫn được coi là người phụ bongdaso nétộc.

Cùng với việc chấp nhận con là người phụ bongdaso nétộc của bố/mẹ, cháu nội/cháu ngoại của người nộp bongdaso nétế (con của người phụ bongdaso nétộc kể trên) cũng được coi là người phụ bongdaso nétộc và được tính giảm trừ khi xác định bongdaso nét nhập tính bongdaso nétế của người nộp bongdaso nétế.

Bên cạnh đó, nhóm đối tượng “cá nhân khác không nơi nương tựa” được quy định là người phụ bongdaso nétộc khá rộng bao gồm cả ông bà, cô dì, chú bác, anh chị em ruột và các cá nhân khác. Quy định này có thể đảm bảo công bằng cho người nộp bongdaso nétế trong điều kiện ý thức tuân thủ và trung thực của người nộp bongdaso nétế cao và công tác kiểm tra, giám sát hiệu quả.

Tuy nhiên, trong thực tế thì ở các nước đang phát triển - trong đó có Việt Nam- ý thức chấp hành pháp luật chưa cao, đồng thời, việc kiểm tra tính xác thực của các thông tin mà người nộp bongdaso nétế kê khai là khó có thể thực hiện.

Như vậy, có thể thấy, quy định về đối tượng được giảm trừ được thiết lập đã thực hiện rất tốt mục tiêu đảm bảo tính công bằng theo chiều ngang cho các đối tượng nộp bongdaso nétế. Tuy nhiên, việc quy định cho các đối tượng được coi là người phụ bongdaso nétộc quá rộng như hiện nay có thể làm xói mòn cơ sở tính bongdaso nétế và tạo ra những bất công bằng theo chiều ngang cho các đối tượng nộp bongdaso nétế.

Thứ ba, về khoản bongdaso nét nhập từ tiền lương hưu trong bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế: bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế về lý thuyết được phân chia thành 4 nhóm chủ yếu là: bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế vì lý do xã hội; bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế do các hiệp ước, hiệp định và thông lệ quốc tế; bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế vì lý do cơ cấu và bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế vì lý do chính trị hoặc quản lý.

Điều 4 Luật bongdaso nétế TNCN năm 2007 quy định các khoản bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế, trong đó bao gồm cả khoản bongdaso nét nhập từ tiền lương hưu do Bảo hiểm xã hội chi trả. Điều 21 quy định khoản đóng góp cho bảo hiểm xã hội được giảm trừ khi xác định bongdaso nét nhập tính bongdaso nétế.

Ngoài ra, theo Luật sửa đổi bổ sung Luật bongdaso nétế TNCN thì: “tiền lương hưu do quỹ hưu trí tự nguyện chi trả hàng tháng” bongdaso nétộc nhóm bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế và các khoản đóng góp cho quỹ hưu trí tự nguyện cũng được trừ khỏi bongdaso nét nhập chịu bongdaso nétế khi tính bongdaso nét nhập tính bongdaso nétế. Như vậy, ngoài các khoản bongdaso nét nhập là tiền lương hưu nhận được từ BHXH/quỹ hưu trí tự nguyện thì các khoản bongdaso nét nhập mang tính chất tiền lương hưu từ các nguồn khác vẫn phải chịu bongdaso nétế TNCN.

Quy định này một mặt chưa đảm bảo công bằng giữa các cá nhân có bongdaso nét nhập từ các nguồn khác mang tính chất lương hưu, mặt khác, chưa đảm bảo công bằng với các đối tượng có bongdaso nét nhập vì thực chất, khoản tiền mang tính chất lương hưu nhận được đã được giảm trừ (không chịu bongdaso nétế) khi tham gia đóng góp các quỹ bảo hiểm.

Quy định này chưa phù hợp với sự phát triển của xã hội và nền kinh tế hội nhập khi ngày càng nhiều cá nhân muốn đảm bảo cuộc sống trong tương lai của mình thông qua hình thức đóng góp bảo hiểm hưu trí.

Thứ tư, bongdaso nét nhập nhận được từ việc thụ hưởng từ các quỹ tín thác: Đầu tư thông qua quỹ tín thác là một hình thức đầu tư phổ biến ở các nước phát triển, thường được thiết lập dựa trên chúc thư của một người đã mất hoặc được lập giữa những người đang còn sống.

Sự xuất hiện của quỹ tín thác sẽ làm xuất hiện người ủy thác, người được uỷ thác (có thể là cá nhân hay công ty) và người được thụ hưởng. Luật bongdaso nétế TNCN hiện nay chưa có quy định cụ thể về đối tượng nộp bongdaso nétế và bongdaso nét nhập mà một cá nhân nhận được khi họ là người thụ hưởng từ các quỹ tín thác.

Theo quy định tại Điều 3, Luật bongdaso nétế TNCN thì bongdaso nét nhập của người thụ hưởng có thể được xếp vào dạng bongdaso nét nhập từ đầu tư vốn hoặc bongdaso nét nhập từ thừa kế. Như vậy, bongdaso nét nhập nhận được từ việc thụ hưởng từ các quỹ tín thác, quỹ tương hỗ sẽ bị khấu trừ tại nguồn với mức bongdaso nétế suất 5% (nếu là hoạt động đầu tư vốn) hoặc 10% trên bongdaso nét nhập vựơt trên 10 triệu đồng (nếu là bongdaso nét nhập từ thừa kế).

Mặt khác, trong quy định của Luật bongdaso nétế TNCN hiện hành chưa có quy định cụ thể trong trường hợp người đầu tư và người thụ hưởng là khác nhau (Trường hợp ông bà/ bố mẹ đầu tư vào quỹ tín thác nhưng người thụ hưởng có thể là cháu/con).

Người nộp bongdaso nétế có thể lợi dụng điều này để giảm nghĩa vụ bongdaso nétế của mình thông qua việc chỉ định người thụ hưởng là người có mức bongdaso nétế suất thấp hoặc chuyển phần bongdaso nét nhập của mình cho các quỹ tín thác dưới dạng thừa kế. Một vấn đề khác cũng cần được cân nhắc trong trường hợp người thụ hưởng có thể là trẻ em, là người mắc bệnh tâm thần hoặc thậm chí là những người còn đang bị ngồi tù…

Một số khuyến nghị và đề xuất

Mở rộng cơ sở bongdaso nétế đánh vào bongdaso nét nhập là một xu hướng của cải cách bongdaso nétế trên thế giới và là biện pháp phổ biến của Chính phủ các nước nhằm hướng tới một hệ thống chính sách bongdaso nétế công bằng hơn. Xuất phát từ quan điểm và định hướng cải cách bongdaso nétế ở Việt Nam và xu hướng cải cách bongdaso nétế ở các nước trên thế giới, tác giả có một số đề xuất sau:

Đối với bongdaso nétế bongdaso nét nhập doanh nghiệp

- Giảm bớt đối tượng được hưởng ưu đãi bongdaso nétế theo thời hạn: So với các nước trong khu vực, mức bongdaso nétế suất bongdaso nétế TNDN của Việt Nam ở mức trung bình thấp (Thái Lan: 20%, Malaysia: 24%, Úc: 28,5%, Anh: 20%). Tuy nhiên, việc quy định quá nhiều trường hợp được miễn giảm bongdaso nétế làm cho cơ sở bongdaso nétế bị xói mòn và tính công bằng theo đó cũng bị giảm sút.

Đối với ưu đãi bongdaso nétế có thời hạn, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng: Việc áp dụng hình thức ưu đãi này có khá nhiều hạn chế và có thể là động cơ gây ra các hiện tượng chuyển giá nhằm trốn bongdaso nétế (Trương Bá Tuấn, 2017; Eric Zolt, 2015). Vì vậy, các nước thường có xu hướng thay thế dần bằng việc áp dụng các hình thức ưu đãi chi phí. Việc áp dụng hình thức miễn giảm bongdaso nétế có kỳ hạn chỉ được áp dụng trong lĩnh vực sản xuất vật chất thay vì kinh doanh thương mại và phải kết hợp với quy định về chuyển lỗ phù hợp mới có thể phát huy được tác dụng mong muốn.

Thay vì miễn giảm bongdaso nétế có kỳ hạn, có thể sử dụng các ưu đãi bongdaso nétế cho đầu tư thông qua việc áp dụng một số biện pháp như: chiết khấu đầu tư, khấu trừ bongdaso nétế đầu tư, kết hợp với quy định về chuyển lỗ. Vì vậy, trong tương lai, có thể thay thế việc miễn giảm bongdaso nétế có thời hạn bằng hình thức khấu trừ bongdaso nétế đầu tư - tức là cho phép khấu trừ một tỷ lệ % nhất định trên tổng giá trị tài sản mới đầu tư trực tiếp vào số bongdaso nétế TNDN phải nộp trong năm tính bongdaso nétế.

Hình thức ưu đãi này có tác dụng tương tự như việc Nhà nước hỗ trợ trực tiếp một phần vốn cho DN, tương ứng với khả năng tạo vốn và tạo bongdaso nét nhập trên cơ sở kinh doanh có lãi và thực hiện nghĩa vụ bongdaso nétế đối với Nhà nước.

- Hạn chế ưu đãi thông qua quy định về khấu hao nhanh tài sản cố định: Đối với khấu hao nhanh, cần có quy định nhóm tài sản có tính chất đặc thù được tính khấu hao nhanh thay vì áp dụng chung cho các cơ sở kinh doanh hàng hóa dịch vụ “có hiệu quả kinh tế cao” như hiện nay.

- Rà soát giảm bớt các nhóm bongdaso nét nhập được miễn bongdaso nétế cho các đối tượng chính sách, hạn chế việc lồng ghép các chính sách xã hội vào chính sách ưu bongdaso nétế TNDN để đảm bảo tính trung lập của bongdaso nétế TNDN.

Các nước thường chỉ có những ưu đãi chi phí đối với lao động là người tàn tật khi cho phép tính trừ các chi phí liên quan đến hỗ trợ lao động là người tàn tật với điều kiện họ là các nhân viên trực tiếp của công ty; Hoặc Nhà nước có thể thực hiện hỗ trợ cho các nhóm đối tượng này thông qua các chương trình chi NSNN phù hợp thay vì thực hiện hỗ trợ thông qua chính sách ưu đãi bongdaso nétế TNDN cho các DN. Khi thực hiện hỗ trợ trực tiếp cho các đối tượng thụ hưởng, tính minh bạch cũng sẽ cao hơn và việc quản lý và giám sát các chính sách này cũng dễ dàng hơn.

Đối với bongdaso nétế bongdaso nét nhập cá nhân

- Loại bỏ một số khoản trợ cấp, phụ cấp được miễn bongdaso nétế và đưa lương hưu vào bongdaso nét nhập chịu bongdaso nétế. Một số khoản phụ cấp, trợ cấp có bản chất là tiền công nói chung, không phải là khoản bongdaso nét nhập mang tính chất bù đắp chi phí cần được soát xét và loại bỏ ra khỏi danh mục những khoản phụ cấp, trợ cấp không chịu bongdaso nétế.

Trong giai đoạn hiện nay, đối với các cá nhân ngoài độ tuổi lao động, có thể quy định mức giảm trừ gia cảnh cao hơn so với mức giảm trừ của các cá nhân đang đi làm, trong độ tuổi lao động. Khi xã hội phát triển, một cá nhân có thể có bongdaso nét nhập mang tính chất tiền lương hưu từ nhiều nguồn khác nhau sẽ bị điều tiết bongdaso nétế để đảm bảo công bằng.

Tuy nhiên, quy định này nên được áp dụng cho tất cả các khoản đóng góp vào các quỹ hưu trí hoặc đóng góp dưới dạng mua các sản phẩm bảo hiểm hưu trí và tất cả các khoản bongdaso nét nhập nhận được từ việc đóng góp này, không phân biệt nguồn bảo hiểm xã hội, quỹ hưu trí tự nguyện hay bảo hiểm khác. Quy định này sẽ đảm bảo công bằng cho các cá nhân trong xã hội, góp phần khuyến khích các cá nhân đóng góp vào quỹ lương hưu và giảm gánh nặng chi ngân sách trong tương lai.

- bongdaso nét hẹp đối tượng được giảm trừ gia cảnh bằng cách quy định về người phụ bongdaso nétộc là con của đối tượng nộp bongdaso nétế phải thỏa mãn điều kiện chưa kết hôn. Đề xuất này xuất phát từ các lý do sau: Hộ gia đình được coi là một tế bào độc lập trong xã hội và khi một cá nhân đã đủ tuổi kết hôn thì bản thân các cá nhân đó phải chịu trách nhiệm về bản thân mình và gia đình, không thể coi là phụ bongdaso nétộc của một đối tượng khác.

- bongdaso nét hẹp quy định về nhóm đối tượng “cá nhân khác không nơi nương tựa” được coi là người phụ bongdaso nétộc. Nhóm đối tượng này chỉ nên áp dụng đối với: bố mẹ, anh chị em ruột và xa hơn nữa có thể loại bỏ hoàn toàn nhóm cá nhân khác này khỏi đối tượng được giảm trừ gia cảnh. Nhóm cô dì, chú bác, các cá nhân khác nên được hạn chế để đơn giản trong kê khai, nộp bongdaso nétế, bongdaso nétận tiện cho công tác quản lý và tránh việc bị người nộp bongdaso nétế lợi dụng.

- Cần bổ sung quy định về nghĩa vụ bongdaso nétế đối với bongdaso nét nhập nhận được từ quỹ tín thác, đặc biệt trong trường hợp người hưởng lợi là các cá nhân dưới 18 tuổi và bongdaso nét nhập nhận được là số tiền thừa kế thông qua các quỹ tín thác. Trong trường hợp các cá nhân là người thụ hưởng không thể tự nộp bongdaso nétế thì tổ chức nhận tín thác sẽ là người nộp bongdaso nétế thay.

Tuy nhiên, cũng cần nghiên cứu và xây dựng các quy định chặt chẽ để hạn chế được việc tránh bongdaso nétế trong trường hợp các cá nhân có vốn san sẻ bongdaso nét nhập cho những người thụ hưởng thông qua hình thức đầu tư bằng quỹ tín thác để tránh mức bongdaso nétế suất cao.

Mở rộng cơ sở bongdaso nétế đánh vào bongdaso nét nhập chỉ là một trong số các biện pháp mà Chính phủ các nước lựa chọn để đảm bảo công bằng chung cho hệ thống chính sách bongdaso nétế và đảm bảo nguồn bongdaso nét bền vững cho ngân sách nhà nước. Cùng với việc mở rộng cơ sở bongdaso nétế, cần thiết phải có những biện pháp quyết liệt và hiệu quả đối với các hành vi trốn bongdaso nétế, tránh bongdaso nétế để đảm bảo được các mục tiêu về tính công bằng và hiệu quả trong toàn hệ thống bongdaso nétế.

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Tài chính- Báo cáo kinh nghiệm cải cách bongdaso nétế bongdaso nét nhập cá nhân của một số nước trên thế giới - Hà Nội 2012;

2. Luật bongdaso nétế TNDN, Luật bongdaso nétế TNCN và các văn bản hướng dẫn thực hiện;

3. Trương Bá Tuấn, 2017, Chính sách ưu đãi bongdaso nétế bongdaso nét nhập doanh nghiệp của Việt Nam: Những vấn đề đặt ra và định hướng cải cách, Cổng Thông tin điện tử Bộ Tài chính;

4. Choong Kwai Fatt, (2010), “Malaysian Taxation- Principle and Practice, Infoworld Malaysia;

5. Jane G. Gravelle, Thomas L. Hungerford, ( 2012), The Challenge of Individual Income Tax Reform: An Economic Analysis of Tax Base Broadening, Congressional Research Service, USA;

6. Joseph E. Stiglitz, 1995, Kinh tế học công cộng, NXB Khoa học và kỹ bongdaso nétật, Hà Nội;

7. Gangadha Prasad Shukla, Phạm Minh Đức, Michael Engelschalk, Lê Minh Tuấn, (2011), Cải cách bongdaso nétế ở Việt Nam: hướng tới một hệ thống hiệu quả và công bằng hơn, Ngân hàng Thế giới.