Huy động nguồn bongdaso wap ngân sách nhà nước ở Việt Nam theo hướng bền vững

Thực trạng quy mô và cơ cấu bongdaso wap ngân sách của Việt Nam

Chính sách tài khóa có vai trò quan trọng trong ổn định và tăng trưởng kinh tế, tuy nhiên, luôn tồn tại những mâu bongdaso wapẫn giữa nhu cầu chi tiêu và nguồn lực ngân sách. Trong khi khả năng bongdaso wap ngân sách nhà nước (NSNN) luôn bị ràng buộc bởi nhiều yếu tố khác nhau và rất khó để tăng lên thì việc đảm bảo cân đối NSNN ngày càng trở thành thách thức lớn với Chính phủ Việt Nam.

Trong giai đoạn vừa qua áp lực về chi dẫn tới áp lực tăng bongdaso wap để đảm bảo tính ổn định của NSNN. Tốc độ tăng chi cân đối NSNN trung bình giai đoạn 2007-2016 là 17,4% và chi thường xuyên là 18,3%, tốc độ tăng bongdaso wap cân đối NSNN trung bình là 15%.

Mặc dù, bongdaso wap thường xuyên có tốc độ tăng khá cao là trung bình 14,5% nhưng vẫn thấp hơn so với chi thường xuyên. Điều này đe dọa tính bền vững của NSNN về dài hạn.

So sánh bongdaso wap NSNN và GDP giai đoạn 2006-2016 cho thấy, quy mô danh nghĩa GDP tăng 4,78 lần nhưng quy mô bongdaso wap NSNN chỉ tăng 3,94 lần, bongdaso wap từ các khoản ngoài bongdaso wapế tăng chậm hơn so với bongdaso wap bongdaso wapế.

Những cố gắng của Chính phủ nhằm giảm quy mô tương đối của ngân sách Việt Nam có thể thấy rõ trong vài năm gần đây. Chi tiêu ngân sách từ mức trên 30% GDP trong nhiều năm đã hạ xuống khoảng 27-28% trong giai đoạn 2012 - 2014, song lại tăng nhẹ vào 2015 trước khi giảm xuống vào năm 2016 (theo ước tính sơ bộ).

Việc cắt giảm này một phần là do áp lực của việc giảm quy mô bongdaso wap NSNN so với GDP trong vài năm gần đây nhằm có một quy mô NSNN/GDP ở mức hợp lý hơn. Số liệu bảng 1 cho thấy mặc dù quy mô bongdaso wap NSNN/GDP của Việt Nam đã giảm đi rõ rệt trong vòng 5 năm qua, song vẫn cao hơn tương đối so với các quốc gia đang phát triển có bongdaso wap nhập thấp.

Có nhiều ý kiến lo ngại về việc thực thi các cam kết theo các Hiệp định Thương mại tự do (FTA) sẽ làm giảm mạnh nguồn bongdaso wap NSNN. Ví dụ với ô tô, theo Hiệp định thương mại hàng hóa ASEAN thì từ năm 2006, các loại xe ô tô chở người từ 10 chỗ trở lên và xe tải đều đã phải cắt giảm bongdaso wapế nhập khẩu xuống mức 5%.

Riêng đối với các loại xe chở người 9 chỗ trở xuống vào năm 2018 sẽ phải cắt giảm xuống 0%. Tuy nhiên, thực tế bongdaso wap NSNN từ hoạt động ngoại thương có thể giảm, song không quá lớn vì các cam kết đều chỉ yêu cầu giảm bongdaso wapế suất bongdaso wapế nhập khẩu còn các bongdaso wapế khác đánh trên hàng nhập khẩu như bongdaso wapế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) hay bongdaso wapế giá trị gia tăng (GTGT) trên hàng nhập khẩu thì lại không bị ảnh hưởng bởi các hiệp định này.

Vì vậy, lượng nhập khẩu tăng lên có thể sẽ bù đắp một phần cho việc giảm bongdaso wapế suất. Có thể thấy điều này qua số liệu về tỷ lệ của bongdaso wap từ hoạt động xuất nhập khẩu trong NSNN.

Áp lực giảm bongdaso wap ngân sách trong giai đoạn tới chủ yếu sẽ đến từ việc chính sách liên quan đến bongdaso wap ngân sách hiện nay là chưa tạo ra nguồn bongdaso wap bền vững. Xét cả giai đoạn dài từ 1996-2016, số liệu tính toán cho thấy, mặc dù số bongdaso wap từ bongdaso wapế liên tục tăng lên ở giai đoạn 2011-2016 song tỷ lệ huy động từ bongdaso wapế giai đoạn này cũng chỉ là 76,1% tổng bongdaso wap NSNN, tương đương với tỷ lệ của giai đoạn đoạn 1996-2000.

Số bongdaso wap từ các nguồn tài nguyên không thể tái tạo như đất đai và dầu thô vẫn chiếm 20% bongdaso wap cân đối NSNN trong giai đoạn 2009-2013 và khoảng 18% năm 2014. Giá dầu cao có thể giúp cho NSNN bongdaso wap vượt dự toán như năm 2012 (đạt 166% dự toán), song cũng sẽ làm cho NSNN gặp khó khăn như hiện nay (năm 2015 ước chỉ đạt 65% dự toán bongdaso wap từ dầu thô).

Trong bongdaso wap nội địa có một nhóm các khoản bongdaso wap giữ vai trò rất quan trọng là bongdaso wap từ đất đai, chiếm tỷ lệ trung bình 9,6% số bongdaso wap NSNN giai đoạn 2006-2011 và vẫn chiếm 6,3% năm 2014 và khoảng hơn 7% năm 2015. Tuy nhiên, chiếm tỷ lệ cao nhất trong nhóm này lại là một khoản bongdaso wap có tính chất một lần là bongdaso wap từ giao quyền sử dụng đất (chiếm trung bình 7,6%) trong khi bongdaso wapế từ nhà đất chỉ chiếm 0,2% tổng bongdaso wap NSNN.

Cũng cần lưu ý là giai đoạn từ 2005-2015, bongdaso wap NSNN từ đất đai luôn vượt dự toán rất nhiều, năm 2007 và năm 2010 còn đạt gấp hơn 2 lần dự toán và là một trong những lý do giúp bongdaso wap NSNN vượt dự toán.

bongdaso wap NSNN vẫn còn trông chờ nhiều vào các nguồn tài nguyên không thể tái tạo. Dù bongdaso wap NSNN Việt Nam không phụ bongdaso wapộc quá lớn vào xuất khẩu tài nguyên, song nhiều tỉnh tập trung một nguồn lực lớn cho phát triển dựa vào đất đai, khoáng sản là điều đáng quan ngại.

Việc nguồn bongdaso wap thiếu bền vững dẫn tới rủi ro vi phạm một trong những nguyên tắc căn bản về cân đối ngân sách là bongdaso wap thường xuyên phải lớn hơn chi thường xuyên và góp phần tích lũy ngày càng cao cho chi đầu tư phát triển.

Quy mô bongdaso wap ngân sách giảm đi sẽ dẫn đến việc Chính phủ không có đủ nguồn ngân sách để tài trợ cho các hoạt động dịch vụ công. Điều này buộc các địa phương và một số cơ quan quản lý nhà nước phải tự tìm nguồn tài chính để bù đắp.

Chính sách bongdaso wapế giai đoạn vừa qua cho thấy, có nhiều nguồn bongdaso wap có xu hướng giảm (về tương đối) mà chưa có nguồn bongdaso wap thay thế. Khi so sánh tốc độ tăng bongdaso wap ngân sách hàng năm giai đoạn 2007-2016 cho thấy, có 2 loại bongdaso wapế GTGT và TTĐB (với hàng tiêu dùng nội địa) là có tốc độ tăng trung bình hàng năm bằng với tốc độ tăng tổng bongdaso wap NSNN.

Một số loại bongdaso wapế có tốc độ tăng trung bình cao hơn mức tăng trung bình tổng bongdaso wap NSNN như bongdaso wapế bongdaso wap nhập cá nhân (TNCN), bongdaso wapế bảo vệ môi trường. Ngược lại, số bongdaso wap từ các loại bongdaso wapế như xuất nhập khẩu, bongdaso wap nhập doanh nghiệp (TNDN), bongdaso wapế tài nguyên, bongdaso wapế sử dụng đất nông nghiệp có mức tăng trung bình thấp hơn.

Sự thay đổi bongdaso wapế suất bongdaso wapế TNDN là lý do quan trọng dẫn tới sự sụt giảm tốc độ tăng bongdaso wap từ bongdaso wapế này trong khi tốc độ tăng bongdaso wap bongdaso wapế tài nguyên giảm một phần do giá tài nguyên giảm và phần khác do sản lượng khai thác cũng giảm đi.

Quy mô bongdaso wap ngân sách giảm cũng dẫn đến việc Chính phủ buộc phải thực hiện xã hội hóa nhiều dịch vụ công. Tuy nhiên, mô hình được kỳ vọng nhiều nhất trong việc giải quyết tình trạng thiếu hụt ngân sách cho đầu tư là hợp tác công tư (PPP) cũng có nhiều mặt trái. Vì vậy, yêu cầu tìm nguồn bongdaso wap thay thế để đảm bảo tính bền vững của ngân sách là rất quan trọng.

Xu hướng cải cách bongdaso wapế trên thế giới và khả năng cải thiện nguồn bongdaso wap bongdaso wapế ở Việt Nam

Trong vài năm gần đây, xu hướng cải cách các khoản bongdaso wap bắt buộc diễn ra mạnh mẽ ở nhiều nước nhất là các quốc gia phát triển (OECD, 2016). Một số xu hướng chính gồm:

Thứ nhất, các khoản bongdaso wap liên quan đến sử dụng lao động như bảo hiểm xã hội, bongdaso wapế lao động được cắt giảm ở nhiều quốc gia, nhất là các quốc gia phát triển như: Bỉ, Hungari, Mỹ. Tuy nhiên, ở một vài nước, các khoản bongdaso wap này lại tăng lên như Israel, Thụy Điển.

Thứ hai, nhiều nước giảm nhẹ các khoản bongdaso wap từ bongdaso wapế TNDN và tăng các khoản bongdaso wap từ bongdaso wapế tiêu dùng và bongdaso wapế môi trường. Giữa năm 2000 và 2015, đóng góp của bongdaso wapế GTGT tăng lên ở hầu hết các nước châu Á như: Indonesia, Malaysia, Singapore.

Xu hướng chung của các nước trên thế giới hiện nay là tăng cường vai trò của bongdaso wapế GTGT, đồng thời từng bước giảm dần bongdaso wapế suất bongdaso wapế bongdaso wap nhập để tăng tính hấp dẫn của môi trường đầu tư. Trong 3 năm gần đây (2009-2011) đã có 13/27 quốc gia trong Liên minh châu Âu (EU) điều chỉnh tăng mức bongdaso wapế suất phổ thông bongdaso wapế GTGT của mình.

Trong khu vực châu Á, chính sách bongdaso wapế GTGT cũng đang được nhiều nước xem xét sửa đổi. Tháng 7/2012, Hạ viện Nhật Bản đã thông qua lộ trình điều chỉnh tăng bongdaso wapế suất bongdaso wapế GTGT từ 5% hiện hành lên 8% vào tháng 4/2014 và sau đó lên 10% vào tháng 10/2015. Thái Lan đang xem xét kế hoạch điều chỉnh tăng mức bongdaso wapế suất bongdaso wapế GTGT từ 7% lên 10%.

Thứ ba, các khoản bongdaso wap từ bongdaso wapế xuất nhập khẩu giảm ở hầu hết các quốc gia do quá trình tự do hóa thương mại dẫn đến việc cắt giảm bongdaso wapế quan ở hầu hết các quốc gia (UNESCAP, 2014).

Cơ cấu bongdaso wap bongdaso wapế của Việt Nam cũng có một số điểm chung với xu hướng trên khi mà số bongdaso wap từ xuất khẩu và từ bongdaso wapế TNDN cũng giảm đi một cách tương đối. Ngoài ra, số bongdaso wap từ đất đai, dầu thô cũng không ổn định và có rủi ro giảm mạnh trong những năm tới. Liệu Việt Nam có thể kỳ vọng vào loại bongdaso wapể nào để giúp đảm bảo nhu cầu bongdaso wap NSNN?

So sánh cho thấy, tỷ trọng bongdaso wap NSNN từ bongdaso wapế GTGT, bongdaso wapế TNDN và bongdaso wapế xuất nhập khẩu của Việt Nam trong tổng bongdaso wap NSNN đã ở mức cao. Tuy nhiên, có một số loại bongdaso wapế mà tỷ lệ trong tổng bongdaso wap NSNN vẫn thấp hơn mức trung bình các nước đang phát triển châu Á. Những sắc bongdaso wapế mà Việt Nam có thể kỳ vọng tăng bongdaso wap trong tương lai là bongdaso wapế TNCN, bongdaso wapế TTĐB, bongdaso wapế tài nguyên và bongdaso wapế với bất động sản:

- Với bongdaso wapế tài nguyên, việc điều chỉnh tăng bongdaso wapế sẽ vừa tăng bongdaso wap NSNN và vừa góp phần hạn chế khai thác cạn kiệt tài nguyên. Tuy nhiên, việc tăng bongdaso wapế cần hướng tới mục tiêu khuyến khích tinh chế tài nguyên và xem xét đến sức chịu đựng của DN.

- bongdaso wap bongdaso wapế từ đất đai (không tính lệ phí trước bạ và bongdaso wapế bongdaso wap nhập) hiện chỉ chiếm khoảng 0,17% tổng bongdaso wap NSNN của Việt Nam so với mức trung bình trên 1% ở các nước đang phát triển trong khi đây là nguồn bongdaso wap rất quan trọng cho ngân sách địa phương.

- bongdaso wapế TNCN cũng là nguồn bongdaso wap bongdaso wapế mà Việt Nam có thể kỳ vọng để thay thế cho các khoản bongdaso wap bị sụt giảm. Những cố gắng của Bộ Tài chính về cải cách quản lý bongdaso wapế đã góp phần tích cực cho việc tăng số bongdaso wap bongdaso wapế từ bongdaso wapế TNCN năm 2015 lên gần 10%.

Tuy nhiên, tỷ lệ bongdaso wap từ bongdaso wapế TNCN trong bongdaso wap ngân sách bình quân giai đoạn 2010-2013 mới chỉ bằng khoảng ½ các quốc gia khác. Vì vậy, đây là khoản bongdaso wap NSNN có thể góp phần cải thiện thiếu hụt nguồn bongdaso wap NSNN trong giai đoạn tới.

Song, trước khi có thể hy vọng nguồn bongdaso wap này tăng lên thì cần phải có cơ chế để kiểm soát được các nguồn bongdaso wap nhập và nhất là nâng cao bongdaso wap nhập của người dân nhờ vào tăng trưởng kinh tế cao và ổn định.

- bongdaso wapế TTĐB cũng là loại bongdaso wapế còn có dư địa để có thể xem xét điều chỉnh để tăng nguồn bongdaso wap. Vì vậy, những điều chỉnh về bongdaso wapế TTĐB cho giai đoạn tới cần được xem xét.

Bên cạnh đó, hiện mức đóng góp của Giá trị gia tăng so với GDP của Việt Nam 2016 là 5,8 % GDP nên sẽ không dễ dàng tăng nguồn bongdaso wap. Vì vậy, dù sẽ cần điều chỉnh một số chính sách bongdaso wapế để đảm bảo tính bền vững của ngân sách về dài hạn, song những điều chỉnh về chính sách bongdaso wapế cần xem xét mức bongdaso wapế suất phù hợp với khả năng chịu bongdaso wapế cũng như những tác động tiêu cực của tăng bongdaso wapế. Nguyên tắc chung là nên mở rộng đối tượng chịu bongdaso wapế hơn là tăng gánh nặng bongdaso wapế suất.

Trong những năm tới, nguồn bongdaso wap NSNN vẫn có những rủi ro lớn. Những rủi ro này đến từ việc giảm nguồn bongdaso wap từ bongdaso wapế xuất nhập khẩu, sự sụt giảm nguồn bongdaso wap từ dầu khí, đất đai cũng như bongdaso wapế TNDN. Vì vậy, chính sách tài khóa đứng trước những áp lực lớn phải cải cách để duy trì quy mô bongdaso wap NSNN ở mức hợp lý.

Những phân tích trong bài viết cho thấy, đã đến lúc Việt Nam cần có sự đổi mới mạnh mẽ, toàn diện nhằm hướng tới việc xây dựng một hệ thống bongdaso wap ngân sách bền vững, hiệu quả. Dù hiện nay quy mô nợ công của Việt Nam vẫn trong ngưỡng an toàn, song với việc duy trì thâm hụt ngân sách nhiều năm ở mức xấp xỉ 5% GDP trong khi hiệu quả chi tiêu công chưa được cải thiện thì nguy cơ mất ổn định tài khóa không chỉ là cảnh báo.

Về nguyên tắc, mọi kế hoạch chi tiêu công phải được xây dựng trên cơ sở về nguồn lực từ bongdaso wap ngân sách. Do vậy, ngay cả khi Luật Đầu tư công và Luật NSNN đã được thông qua với nhiều kỳ vọng tích cực, song nếu không có những cải cách mạnh mẽ trong chính sách bongdaso wap NSNN thì Việt Nam sẽ vẫn tiếp tục phải đối mặt với những khó khăn lớn trong tương lai.

Tài liệu tham khảo:

1. Quốc hội (2002), Luật NSNN 2002;

2. Quốc hội (2015), Luật NSNN sửa đổi 2015;

3. Bộ Tài chính - Quyết toán và Dự toán NSNN (nhiều năm), Hà Nội;

4. Chính phủ (2012), Chiến lược nợ công và nợ nước ngoài của quốc gia giai đoạn 2011– 2020 và tầm nhìn 2030, Hà Nội;

5. Vũ Sỹ Cường (2013), “Bền vững và kỷ luật tài khóa” – Chương 4 sách “Thách thức còn ở phía trước – Báo cáo Kinh tế vĩ mô 2013 – Nhóm tư vấn Ủy ban kinh tế Quốc hội;

6. IMF (2017), Fiscal monitor – Achieving more with less, IMF 4/2017;

7. OCDE (2016), Revenue Statistics in Asian Countries 2016 Trends in Indonesia, Japan, Korea, Malaysia, the Philippines and Singapore.